Tarixini bilməyənin gələcəyi qaranlıq olar
tarix / Manşet
11:06
1.01.2023
892
Göytürk Xaqanlığı (552-744)
Göytürk Xaqanlığı və ya Türk Xaqanlığı – 552-744-cü illərdə fasilələrlə Mərkəzi Asiya və Çinin bir hissəsinə hökmranlıq etmiş türk dövləti! Adı müxtəlif mənbələrdə - Bilgə Kağan və Gül Tigin yazılarında “Türük”, “Gök Türük” və azlıq tərəfindən qəbul olunmuş yanaşmaya görə ”Ökük Türük”, Tonyukuk yazılarında isə “Türk” şəklində xatırlanmaqdadır. Göytürklərdən Çin mənbələrində “Tukyu” şəklində bəhs olunur.Türk xaqanlığının baniləri Bumın və İstəmi qardaşları olmuşdur.
Şimali Krım və Qafqaz da daxil olmaqla, Çin ərazilərindən Bizans imperiyasınadək torpaqlar Türk xaqanlığına daxil idi. Xaqanlığın mərkəzi Orxon çayı (Monqolustan) hövzəsində yerləşirdi. VII əsrin əvvəllərində Türk xaqanlığı bir-biri ilə savaşmağa başlayan Qərbi Türk xaqanlığına və Şərqi Türk xaqanlığına parçalandı. Qərbi Türk xaqanlığı qüdrətli dövlətə çevrildi. Sasanilər və Bizans imperiyaları onunla hesablaşmağa və ittifaqa girməyə çalışırdılar. Qərbi Türk xaqanlığı İstəminin oğlu Datou xaqanın hakimiyyəti illərində özünün ən yüksək çiçəklənmə dövrünə çatdı. O, Qara dənizin şimal sahili çöllərində uğurlu müharibələr aparır, Sasanilərə qarşı müharibədə Bizans imperiyasına kömək edirdi. Şərqi Türküstana yürüşə çıxan Datou, onu tutub, öz ərazilərinə birləşdirdi.
634-cü ildə Qərbi Türk xaqanlığında inzibati islahat keçirildi və o, on "ox"a (hissəyə) bölündü. Hərbi yürüşlərdən əldə edilən çoxlu qənimət, tabe olunmuş tayfalardan alınan xərac, xaqanlığın ərazisindəki karvan yollarından götürülən gömrük gəliri onu kifayət qədər zəngin dövlətə çevirdi. Arxeoloqlar türk əyanlarının qəbirlərindən qızıl və gümüş silah, bəzək əşyaları, çox sayda çeşidli at yüyənləri aşkar etmişlər. Həmin dövrdə döyüşçülərin şərəfinə kvadrat formalı, daşla əhatəli xırda anma "məbəd"ləri inşa edilirdi. Dairənin içərisində ölmüş döyüşçünü təsvir edən heykəl, runa yazılı stelalar və onun öldürdüyü düşmənləri bildirən otuz-qırx dənə qaya parçası qoyarmışlar. 639-cu ildə Qərbi Türk xaqanlığı Dulu və Nuşibi adı ilə iki yerə parçalandı. Zəifləmiş Qərbi Türk xaqanlığının Asiyadakı torpaqlarının bir hissəsi tezliklə ərəblər tərəfindən zəbt olundu. Qərbi Türk xaqanlığının yerini sonradan Xəzər xaqanlığı tutdu. Şərqi Türk xaqanlığı isə 745-ci ildə uyğurlar tərəfindən ələ keçirildi.
“Türk” sözünə ilk dəfə Göytürklər dönəminə aid Orxon abidələrində rast gəlinmişdir. Göytürk xaqanlığı həmçinin adında “Türk” sözü işlənən ilk dövlətdir. Dövlətin qurucusu və ilk öndəri Bumın xaqandır. Bumın xaqanın qardaşı İstəmi yabqu ölkənin qərb qolunu idarə edirdi. Göytürk xaqanlığı Çin, Sasani və Bizans ilə hərbi, siyasi və iqtisadi əlaqələr qurmuşdu...
Adının mənşəyi
Göytürk xaqanlığı tarixdə ilk dəfə adında “Türk” sözünü işlədən dövlət olduğu üçün mühüm önəmə sahibdir. Adının mənası ilə bağlı müxtəlif mübahisələr vardır. Göytürk xaqanlığı haqqında yazılı mənbələrdə barəsində Türk xaqanlığı olaraq bəhs edilir. Göytürk sözünün isə Orxon abidələrindəki “ÖkÜk”, “Türük” sözündən törədiyi və tələffüzünün sadələşdirilməsi üçün “Göytürk” şəklində qəbul olunduğu iddia olunur. “Göytürk” sözündəki ilk hissəciyinin “gök” və ya “ökük” olaraq qəbul edilməsinin, müvafiq olaraq, səmavi və ya dini məna daşıdığı ehtimal olunur. “Türk” sözünün mənası ilə bağlı da bir sıra variantlar vardır. “Türk” sözünə yaxın ifadələrə Qədim Roma və Çin mənbələrində rast gəlinir. I əsrdə Pomponi Mela və Böyük Plini Azovun şərqində yaşayan insanlardan “Turcae”, “Tyrcae” olaraq bəhs edir. Çin mənbələrində “T’ieh-lê”, “T’u-cüeh”, “Ting-ling” şəklində istifadə olunan ifadələrin də “Türk” sözünü bildirdiyi düşünülür. Orxon abidələrində isə “türk (𐱅𐰇𐰼𐰚)” və ya “türük (𐱅𐰇𐰼𐰜)” olaraq xatırlanır. X əsrə aid uyğur yazılarında “türk” sözü "güc", "qüvvə" mənasında işlənilir. A.Vemberiyə görə, “türk” sözü “törəmək” sözü ilə eynimənalı olub, “törəyən”, “çoxalan” mənasına gəlir. Ziya Göyalpa görə, “türk” sözü “törəli” sözü ilə eynimənalı olub, “qanun sahibi” mənasını bildirir. Mahmud Kaşğari isə “türk” adının türklərə Tanrı tərəfindən verildiyini qeyd edərək, sözün "gənclik", "qüvvə", "qüdrət" və ya "yetkinlik" mənalarında işləndiyini qeyd edir...
(Ardı var)
BECAN.AZ
Göytürk Xaqanlığı və ya Türk Xaqanlığı – 552-744-cü illərdə fasilələrlə Mərkəzi Asiya və Çinin bir hissəsinə hökmranlıq etmiş türk dövləti! Adı müxtəlif mənbələrdə - Bilgə Kağan və Gül Tigin yazılarında “Türük”, “Gök Türük” və azlıq tərəfindən qəbul olunmuş yanaşmaya görə ”Ökük Türük”, Tonyukuk yazılarında isə “Türk” şəklində xatırlanmaqdadır. Göytürklərdən Çin mənbələrində “Tukyu” şəklində bəhs olunur.Türk xaqanlığının baniləri Bumın və İstəmi qardaşları olmuşdur.
Şimali Krım və Qafqaz da daxil olmaqla, Çin ərazilərindən Bizans imperiyasınadək torpaqlar Türk xaqanlığına daxil idi. Xaqanlığın mərkəzi Orxon çayı (Monqolustan) hövzəsində yerləşirdi. VII əsrin əvvəllərində Türk xaqanlığı bir-biri ilə savaşmağa başlayan Qərbi Türk xaqanlığına və Şərqi Türk xaqanlığına parçalandı. Qərbi Türk xaqanlığı qüdrətli dövlətə çevrildi. Sasanilər və Bizans imperiyaları onunla hesablaşmağa və ittifaqa girməyə çalışırdılar. Qərbi Türk xaqanlığı İstəminin oğlu Datou xaqanın hakimiyyəti illərində özünün ən yüksək çiçəklənmə dövrünə çatdı. O, Qara dənizin şimal sahili çöllərində uğurlu müharibələr aparır, Sasanilərə qarşı müharibədə Bizans imperiyasına kömək edirdi. Şərqi Türküstana yürüşə çıxan Datou, onu tutub, öz ərazilərinə birləşdirdi.
634-cü ildə Qərbi Türk xaqanlığında inzibati islahat keçirildi və o, on "ox"a (hissəyə) bölündü. Hərbi yürüşlərdən əldə edilən çoxlu qənimət, tabe olunmuş tayfalardan alınan xərac, xaqanlığın ərazisindəki karvan yollarından götürülən gömrük gəliri onu kifayət qədər zəngin dövlətə çevirdi. Arxeoloqlar türk əyanlarının qəbirlərindən qızıl və gümüş silah, bəzək əşyaları, çox sayda çeşidli at yüyənləri aşkar etmişlər. Həmin dövrdə döyüşçülərin şərəfinə kvadrat formalı, daşla əhatəli xırda anma "məbəd"ləri inşa edilirdi. Dairənin içərisində ölmüş döyüşçünü təsvir edən heykəl, runa yazılı stelalar və onun öldürdüyü düşmənləri bildirən otuz-qırx dənə qaya parçası qoyarmışlar. 639-cu ildə Qərbi Türk xaqanlığı Dulu və Nuşibi adı ilə iki yerə parçalandı. Zəifləmiş Qərbi Türk xaqanlığının Asiyadakı torpaqlarının bir hissəsi tezliklə ərəblər tərəfindən zəbt olundu. Qərbi Türk xaqanlığının yerini sonradan Xəzər xaqanlığı tutdu. Şərqi Türk xaqanlığı isə 745-ci ildə uyğurlar tərəfindən ələ keçirildi.
“Türk” sözünə ilk dəfə Göytürklər dönəminə aid Orxon abidələrində rast gəlinmişdir. Göytürk xaqanlığı həmçinin adında “Türk” sözü işlənən ilk dövlətdir. Dövlətin qurucusu və ilk öndəri Bumın xaqandır. Bumın xaqanın qardaşı İstəmi yabqu ölkənin qərb qolunu idarə edirdi. Göytürk xaqanlığı Çin, Sasani və Bizans ilə hərbi, siyasi və iqtisadi əlaqələr qurmuşdu...
Adının mənşəyi
Göytürk xaqanlığı tarixdə ilk dəfə adında “Türk” sözünü işlədən dövlət olduğu üçün mühüm önəmə sahibdir. Adının mənası ilə bağlı müxtəlif mübahisələr vardır. Göytürk xaqanlığı haqqında yazılı mənbələrdə barəsində Türk xaqanlığı olaraq bəhs edilir. Göytürk sözünün isə Orxon abidələrindəki “ÖkÜk”, “Türük” sözündən törədiyi və tələffüzünün sadələşdirilməsi üçün “Göytürk” şəklində qəbul olunduğu iddia olunur. “Göytürk” sözündəki ilk hissəciyinin “gök” və ya “ökük” olaraq qəbul edilməsinin, müvafiq olaraq, səmavi və ya dini məna daşıdığı ehtimal olunur. “Türk” sözünün mənası ilə bağlı da bir sıra variantlar vardır. “Türk” sözünə yaxın ifadələrə Qədim Roma və Çin mənbələrində rast gəlinir. I əsrdə Pomponi Mela və Böyük Plini Azovun şərqində yaşayan insanlardan “Turcae”, “Tyrcae” olaraq bəhs edir. Çin mənbələrində “T’ieh-lê”, “T’u-cüeh”, “Ting-ling” şəklində istifadə olunan ifadələrin də “Türk” sözünü bildirdiyi düşünülür. Orxon abidələrində isə “türk (𐱅𐰇𐰼𐰚)” və ya “türük (𐱅𐰇𐰼𐰜)” olaraq xatırlanır. X əsrə aid uyğur yazılarında “türk” sözü "güc", "qüvvə" mənasında işlənilir. A.Vemberiyə görə, “türk” sözü “törəmək” sözü ilə eynimənalı olub, “törəyən”, “çoxalan” mənasına gəlir. Ziya Göyalpa görə, “türk” sözü “törəli” sözü ilə eynimənalı olub, “qanun sahibi” mənasını bildirir. Mahmud Kaşğari isə “türk” adının türklərə Tanrı tərəfindən verildiyini qeyd edərək, sözün "gənclik", "qüvvə", "qüdrət" və ya "yetkinlik" mənalarında işləndiyini qeyd edir...
(Ardı var)
BECAN.AZ
Oxşar xəbərlər
