Tarixini bilməyənin gələcəyi qaranlıq olar

11:06 1.01.2023 934
Göytürk Xaqanlığı (552-744)
Tarixini bilməyənin gələcəyi qaranlıq olar

Göytürk Xaqanlığı və ya Türk Xaqanlığı – 552-744-cü illərdə fasilələrlə Mərkəzi Asiya və Çinin bir hissəsinə hökmranlıq etmiş türk dövləti! Adı müxtəlif mənbələrdə - Bilgə Kağan və Gül Tigin yazılarında “Türük”, “Gök Türük” və azlıq tərəfindən qəbul olunmuş yanaşmaya görə ”Ökük Türük”, Tonyukuk yazılarında isə “Türk” şəklində xatırlanmaqdadır. Göytürklərdən Çin mənbələrində “Tukyu” şəklində bəhs olunur.Türk xaqanlığının baniləri Bumın və İstəmi qardaşları olmuşdur.

Şimali Krım və Qafqaz da daxil olmaqla, Çin ərazilərindən Bizans imperiyasınadək torpaqlar Türk xaqanlığına daxil idi. Xaqanlığın mərkəzi Orxon çayı (Monqolustan) hövzəsində yerləşirdi. VII əsrin əvvəllərində Türk xaqanlığı bir-biri ilə savaşmağa başlayan Qərbi Türk xaqanlığına və Şərqi Türk xaqanlığına parçalandı. Qərbi Türk xaqanlığı qüdrətli dövlətə çevrildi. Sasanilər və Bizans imperiyaları onunla hesablaşmağa və ittifaqa girməyə çalışırdılar. Qərbi Türk xaqanlığı İstəminin oğlu Datou xaqanın hakimiyyəti illərində özünün ən yüksək çiçəklənmə dövrünə çatdı. O, Qara dənizin şimal sahili çöllərində uğurlu müharibələr aparır, Sasanilərə qarşı müharibədə Bizans imperiyasına kömək edirdi. Şərqi Türküstana yürüşə çıxan Datou, onu tutub, öz ərazilərinə birləşdirdi.

634-cü ildə Qərbi Türk xaqanlığında inzibati islahat keçirildi və o, on "ox"a (hissəyə) bölündü. Hərbi yürüşlərdən əldə edilən çoxlu qənimət, tabe olunmuş tayfalardan alınan xərac, xaqanlığın ərazisindəki karvan yollarından götürülən gömrük gəliri onu kifayət qədər zəngin dövlətə çevirdi. Arxeoloqlar türk əyanlarının qəbirlərindən qızıl və gümüş silah, bəzək əşyaları, çox sayda çeşidli at yüyənləri aşkar etmişlər. Həmin dövrdə döyüşçülərin şərəfinə kvadrat formalı, daşla əhatəli xırda anma "məbəd"ləri inşa edilirdi. Dairənin içərisində ölmüş döyüşçünü təsvir edən heykəl, runa yazılı stelalar və onun öldürdüyü düşmənləri bildirən otuz-qırx dənə qaya parçası qoyarmışlar. 639-cu ildə Qərbi Türk xaqanlığı Dulu və Nuşibi adı ilə iki yerə parçalandı. Zəifləmiş Qərbi Türk xaqanlığının Asiyadakı torpaqlarının bir hissəsi tezliklə ərəblər tərəfindən zəbt olundu. Qərbi Türk xaqanlığının yerini sonradan Xəzər xaqanlığı tutdu. Şərqi Türk xaqanlığı isə 745-ci ildə uyğurlar tərəfindən ələ keçirildi.

“Türk” sözünə ilk dəfə Göytürklər dönəminə aid Orxon abidələrində rast gəlinmişdir. Göytürk xaqanlığı həmçinin adında “Türk” sözü işlənən ilk dövlətdir. Dövlətin qurucusu və ilk öndəri Bumın xaqandır. Bumın xaqanın qardaşı İstəmi yabqu ölkənin qərb qolunu idarə edirdi. Göytürk xaqanlığı Çin, Sasani və Bizans ilə hərbi, siyasi və iqtisadi əlaqələr qurmuşdu...


Adının mənşəyi
Göytürk xaqanlığı tarixdə ilk dəfə adında “Türk” sözünü işlədən dövlət olduğu üçün mühüm önəmə sahibdir. Adının mənası ilə bağlı müxtəlif mübahisələr vardır. Göytürk xaqanlığı haqqında yazılı mənbələrdə barəsində Türk xaqanlığı olaraq bəhs edilir. Göytürk sözünün isə Orxon abidələrindəki “ÖkÜk”, “Türük” sözündən törədiyi və tələffüzünün sadələşdirilməsi üçün “Göytürk” şəklində qəbul olunduğu iddia olunur. “Göytürk” sözündəki ilk hissəciyinin “gök” və ya “ökük” olaraq qəbul edilməsinin, müvafiq olaraq, səmavi və ya dini məna daşıdığı ehtimal olunur. “Türk” sözünün mənası ilə bağlı da bir sıra variantlar vardır. “Türk” sözünə yaxın ifadələrə Qədim Roma və Çin mənbələrində rast gəlinir. I əsrdə Pomponi Mela və Böyük Plini Azovun şərqində yaşayan insanlardan “Turcae”, “Tyrcae” olaraq bəhs edir. Çin mənbələrində “T’ieh-lê”, “T’u-cüeh”, “Ting-ling” şəklində istifadə olunan ifadələrin də “Türk” sözünü bildirdiyi düşünülür. Orxon abidələrində isə “türk (𐱅𐰇𐰼𐰚)” və ya “türük (𐱅𐰇𐰼𐰜)” olaraq xatırlanır. X əsrə aid uyğur yazılarında “türk” sözü "güc", "qüvvə" mənasında işlənilir. A.Vemberiyə görə, “türk” sözü “törəmək” sözü ilə eynimənalı olub, “törəyən”, “çoxalan” mənasına gəlir. Ziya Göyalpa görə, “türk” sözü “törəli” sözü ilə eynimənalı olub, “qanun sahibi” mənasını bildirir. Mahmud Kaşğari isə “türk” adının türklərə Tanrı tərəfindən verildiyini qeyd edərək, sözün "gənclik", "qüvvə", "qüdrət" və ya "yetkinlik" mənalarında işləndiyini qeyd edir...
(Ardı var)

BECAN.AZ
Oxşar xəbərlər

XƏBƏR LENTİ

13:51

Dekabrın 1-dən ölkə ərazisində yağmur gözlənilir

12:46

Şəhid ailələrinə güzəştlərin tətbiqi qaydaları dəyişir

12:41

Müharibə iştirakçıları ilə bağlı yeni TƏKLİF

20:32

Sumqayıtda zibil qabları günlərlə daşınmır - FOTO

20:15

Hərbi ekspert həbs edilib

13:00

70 kg qızılla tutulan azərbaycanlının kimliyi bəlli olub

11:36

"Tramp keçmişdə baş verənlərdən nəticə çıxartmalıdır"

11:25

Rusiya ilə danışıqların mənası yoxdur...

11:13

"Berbokun Bakıya qarşı ittihamları əsassızdır"

17:12

Ukrayna Prezidenti bəzi məşhurları fəxri adlarından məhrum etdi

11:48

Müharibə veteranlarının təqaüdləri artırılacaqmı? - AÇIQLAMA

16:56

Kərə yağının aybaay bahalaşmasının səbəbləri - Araşdırma

16:48

Silahlar Ermənistana açıq daşınır: məxfilik yoxdur - Manukyan

16:29

Çakraborti müsəlmanları təhqirə görə üzr tələbini rədd etdi

16:22

İlham Əliyev avropalılara: "Əgər biz cəngəllikik, bizdən uzaq durun"

16:06

Azərbaycanda özəl olaraq yük aeroportu tikilir

11:18

Azərbaycan paytaxtında yüksək ümidlər və böyük gözləntilərlə COP29 başladı

15:41

Azərbaycan Xalqı Türkiyə Prezidentindən təbrik aldı

12:29

Bayraq Meydanında üçrəngli Azərbaycan bayrağı yenidən qaldırılıb

12:23

İnternet üzərindən narkotik maddə satan 150 nəfər saxlanılıb

12:02

Azad olunmuş ərazilərə 8,6 milyard ABŞ dolları investisiya qoyulacaq

11:57

Pakistanda dəhşətli partlayış: 24 ölü, 30 yaralı

11:52

Türkiyə XİN Azərbaycanın Bayraq Günü ilə bağlı paylaşım edib

11:47

İlham Əliyev Dövlət Bayrağı Günü ilə bağlı paylaşım edib

11:40

Yol polisi sürücülərə müraciət etdi

18:20

Trampın Azərbaycan açıqlaması İrəvanı qarışdırdı

18:15

Trampın seçilməsinə İrandan ilk reaksiya

18:11

Azərbaycan Prezidenti ABŞ-ın yeni prezidentini təbrik edib

18:06

Gənc jurnalist vəfat edib

11:11

Ermənilər üçün göz yaşı tökən Pelosi yenidən seçilir

11:05

Ərdoğanla Əliyevin görüşü olub

11:44

Çakraborti müsəlmanları doğramaqla hədələdi...

11:33

Rusiyada həbs edilən generalla bağlı yeni detallar - VİDEO

11:26

General işdən azad olundu, yerinə polkovnik gətirildi

Sabunçu tunelində ölən Elnurun görüntüsü... - VİDEO

Bayrağa bu qədər biganəlik olmaz!
Ağdaş rayonundakı bayraq meydanı viranəni xatırladır - VİDEO